İzmir Tarihi Havagazı Fabrikası

İzmir Tarihi Havagazı Fabrikası

Konak ilçesinin Umurbey Mahallesi sınırları içinde, Liman Caddesi'nde konumlanıyor. Havagazı Fabrikası'nın 19. yüzyıldan 20. yüzyıl sonuna kadar uzanan gelişme evresinde sahip olduğu endüstri peyzajı; restorasyon öncesinde dökümhane, makine dairesi, idare binası, sayaç dairesi, malzeme ambarı, atölyeler, su deposu, baca, lojman, tamir atölyesi, ıslak mekanlar, su arıtma kazanı gibi birimleri kapsıyor. Yaklaşık 23 dönümlük bir arazi üzerine kurulan endüstri kompleksi içerisinde sekiz adet yapı tescillenmiş durumda.Yapılan restorasyon çalışması sonrası tesisteki tescilli yapılar yeni işlevlerine kavuşturuldu; dökümhane binası-kafeterya, makine dairesi-o kuma salonu, idare binası- tuvalet ve idari bina, teknik servis-satış birimi, atölye-restoran, yemekhane - personel binası, atölye binası-atölye ve sergi salonu, su deposu-servis birimi olarak hizmete girdi. 46,30 metre yüksekliğindeki baca güçlendirilerek yenilendi. Tesisin kimliğini oluşturan öğelerden olan 15.000 metreküp kapasiteli gazometre zemin izi yoluyla korundu, 4.000 metreküp kapasiteli gazometrenin ise bir modeli yapıldı. Yapı ölçeğindeki düzenlemeler dışında, açık hava seyir alanı, meydanlar ile süs havuzları oluşturularak, yeşil alan çalışmaları yapıldı.

Günümüzde tesis kent için önemli bir kültür-sanat merkezine dönüştürüldü. Tarihi Havagazı Fabrikası Kültür Merkezi her yıl, çim konserleri, açık hava sineması gösterimi, resim ve fotoğraf sergileri ile şiir, tiyatro vb. atölye çalışmaları gibi birçok etkinliğe ev sahipliği yapıyor. Havagazı Fabrikası ülkemiz gündeminde yeni yer edinmeye başlayan endüstri mirası yapılarının restore edilmesi konusunda hayata geçen az sayıdaki örneklerden biri.

İzmir'in sembol yapılarından biri haline gelen Havagazı Fabrikası, uzun süre atıl kalmasına rağmen 2009 yılı itibariyle yeniden işlevlendirilerek kente kazandırıldı; fabrika 19. yüzyıl endüstri mimarisinin kentteki sınırlı örneklerinden biri.

Tarihçe

Kentin havagazı ile aydınlatılması girişimleri ilk olarak Fransızlar ile başlasa da yatırımcı Andre Marchais'in ölümü ile süreç sekteye uğradı. Bu girişim sonrası, İngiliz gazeteci A. Edwards kentte havagazı fabrikası kurmak için başvurdu ve 1 Kasım 1859 tarihinde fabrikayı kurup, 40 yıl işletmek üzere ruhsat aldı. Fabrika için, kömür tozlarının yığılmasını önlemek amacıyla, kentin en rüzgârlı bölgesi olan Alsancak Darağacı mevkisinde yer seçildi. Yabancı ülkelerle yapılan yazışmalar gibi bazı politik nedenlerle fabrikanın yapımına 1862 yılında başlansa da, işletmeye 1867 yılında açıldı. Üretim tesisi, merkezi Glasgow'da bulunan Lanloux and Sons fabrikası tarafından yaptırıldı. Fabrikanın yapım aşamasında hem İngiltere, hem de Almanya'dan teçhizat alındı. Kent içi havagazı nakil şebekesi önce yabancıların yaşadıkları yerlere, daha sonra Karşıyaka, Bornova ve Türklerin yaşadıkları mahallelere uzatıldı. 25 Haziran 1864 tarihinde sokaklar aydınlatılmaya başlandı, 1902'de ise kentin havagazı ile aydınlatma sistemi hayata geçirildi. 1904 yılında aydınlatma için elektriğin kullanılmasıyla, havagazı kullanımı sadece mutfaklarla sınırlı kaldı. 1907-1913 yılları arasında fabrikaya gaz soğutucu, gaz emme ve basma pompalarının yapılması gibi büyük ölçüde yenilemeler yapıldı.

Fabrika, ülkede yaşanan savaşa ve elektrik kullanımın artmasına karşın, Cumhuriyet döneminde de varlığını sürdürdü. Yabancı devletlerin imtiyazlarının reddedilmesiyle, 15 Eylül 1935 tarihinde belediyeye devredildi ve onarılarak hizmete sokuldu. 1940 yılında kapsamlı onarım ve bakım çalışmaları yapıldı. Çeşitli işlev değişiklikleri ile 1994 yılına kadar açık kaldıktan sonra ekonomik ömrünü tamamlayan tesis İzmir Büyükşehir Belediye Meclisi kararı doğrultusunda 24 Ekim 1994 tarihinde kapatıldı. 1995 yılında fabrikaya ait birtakım teçhizat İstanbul'da bulunan Rahmi Koç Sanayi Müzesi'ne sergilenmek üzere verildi. 1990'lı yılların sonlarına doğru, belediye otobüsleri tamir ve bekleme yeri olarak kullanılmaya başlandı. Ancak bu dönemde, tesis önemli ölçüde yıpranmaya maruz kaldı. 8 Ocak 1998 tarihinde mülga İzmir 1 No.lu Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından bölgedeki diğer endüstri yapılarını da içeren 54 yapı koruma altına alındı. 2001 yılında İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından İzmir Liman Bölgesi Kentsel Tasarım Yarışması düzenlendi ve yarışma bölgenin, tarihi yapısı ile bir bütün olarak ele alınmasını sağladı. Yarışma sonrası başlatılan planlama çalışmaları ile de tescilli alanların korunması ve çevre alanlarının yenilenmesi öngörüldü. Bu kapsamda, Havagazı Fabrikası Endüstri Yerleşkesi için, İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından, 2003 yılında kültür merkezi önerisinde bulunularak, alan 2005 yılında projelendirildi ve 2008 yılında restore edilerek 2009 yılı itibariyle Tarihi Havagazı Fabrikası Kültür Merkezi olarak kullanıma açıldı.